فردای اقتصاد: یک سال از شروع حمله روسیه به اوکراین می‌گذرد. از همان ابتدا انرژی یکی از وجوه مهم این جنگ بوده است. غرب با وجود وابسته بودن به نفت و گاز مسکو تحریم‌های مختلفی را علیه بخش انرژی این کشور وضع کرده است. سخت‌ترین بخش این تحریم‌ها از حدود دو ماه پیش با اعمال سقف قیمتی بر نفت‌خام روسیه آغاز شد و محصولات پالایشی این کشور هم از هفته پیش مشمول تحریم‌ها شده است. با این حال آمار نشان می‌دهد میزان صادرات و تولید نفت این کشور تغییری نداشته است.
این شرایط را با تحریم‌های نفت ایران مقایسه کنیم. برخی خریداران نفت ایران در سال ۲۰۱۸ پیش از شروع تحریم‌ها در نوامبر خرید نفت از ایران کاهش و حتی متوقف کردند و همین باعث شد صادرات نفت ایران در اولین ماه شروع تحریم‌ها به کمتر از یک سوم برسد. حالا هم بعد از گذشت بیش از ۴ سال از شروع تحریم‌ها و با وجود افزایش در یک سال اخیر همچنان نزدیک به ۵۰ درصد کمتر از قبل از تحریم‌ها است.
حال سوال این است که چرا تحریم‌های غرب صادرات نفت ایران را تا مرز توقف پیش برد و چرا بعد از تحریم‌ها روسیه توانسته حتی نفت بیشتری به فروش رساند؟
مقایسه تاثیر تحریم‌ها بر صادرات نفت ایران و روسیه
آنطور که اکونومیست اخیرا در گزارشی نوشته است، صادرات نفت‌خام روسیه در چهار هفته منتهی به ۲۹ ژانویه به طور میانگین ۳.۷ میلیون بشکه در روز بوده است. این بالاترین سطح از ژوئن ۲۰۲۲ و بیش از هر دوره چهار هفته‌ای در سال ۲۰۲۱ است. صادرات فرآورده‌های نفتی این کشور هم به خوبی ادامه دارد. این آمار نشان می‌دهد که حتی تحریم خرید نفت این کشور توسط اروپا و اعمال سقف قیمتی غرب بر نفت روسیه هم نتوانسته میزان صادرات نفت این کشور را کاهش دهد. سقف قیمتی برای نفت‌خام حدود ۶۰ دلار و برای فرآورده‌های با ارزشی چون بنزین و گازوئیل کم‌گوگرد حدود ۱۰۰ دلار و برای سوختی چون نفتا ۴۰ دلار است.
اما تحریم‌ها تاثیر چشم‌گیری بر میزان صادرات نفت‌خام ایران داشته است. ایران که در فاصله برجام تا خروج ترامپ از این توافق در مه ۲۰۱۸ روزانه حدود ۲.۵ میلیون بشکه در روز نفت صادر می‌کرد به محض اعمال تحریم‌ها در نوامبر ۲۰۱۸ میزان صادراتش به حدود ۷۰۰ هزار بشکه در روز سقوط کرد. اداره اطلاعات انرژی آمریکا میزان صادرات نفت‌خام ایران در مه ۲۰۱۹ یعنی حدود یک سال بعد از خروج ترامپ از برجام را ۳۰۰ هزار بشکه در روز برآورد کرده است. تحریم‌ها در کنار افت تقاضا برای نفت و کاهش شدید قیمت‌ها که به کاهش جذابیت خرید نفت پرریسک ایران منجر شده بود، باعث شد که در مقطعی در سال ۲۰۲۰ میزان صادرات نفت ایران به کمتر از ۲۰۰ هزار بشکه در روز هم برسد. حالا هم که گفته می‌شود میزان صادرات نفت ایران رشد داشته به حدود ۱.۳ میلیون بشکه در روز رسیده که هنوز ۵۰ درصد کمتر از قبل از تحریم‌ها است.
دو تحریم نفتی با دو هدف متفاوت
مهمترین عامل وقوع این شرایط، نوع تحریم نفتی دو کشور و هدف از اعمال آن است. تحریم‌های ایران به فاصله ۶ ماه بعد از خروج ترامپ از برجام آغاز شد. ترامپ هدف از این اقدام را فشار حداکثری بر ایران برای بازگشت به میز مذاکرات و تغییر متن توافق هسته‌ای اعلام کرد. از همین رو بود که برخلاف تحریم‌های ۲۰۱۱ در دوران اوباما، تنها ۶ ماه به برخی از کشورها معافیت‌هایی برای خرید نفت ایران داده شد و به فاصله یک سال بعد از خروج از برجام هیچ کشوری حق نداشت از ایران نفت خریداری کند و هر شرکتی در صورت تخلف مشمول تحریم‌های آمریکا می‌شود. از این رو همه نفت ایران به طور پنهانی و توسط نفتکش‌هایی که رسانه‌های غربی «ناوگان سایه» نامیده‌اند صادر می‌شود.
اما تحریم‌های غرب علیه روسیه با سهل‌گیری بیشتری همراه است. غرب خرید نفت از روسیه در صورتی که در محدوده قیمتی تعیین شده باشد را مجاز می‌داند. هدف از این تحریم‌ها این بوده در حالی که میزان درآمدهای نفتی مسکو را کاهش می‌دهد جریان صادرات نفت این کشور را دچار اختلال نکند. در واقع به دلیل نگرانی از رشد قیمت‌ها در بازار نفت و افزایش فشار تورمی، غرب تصمیم گرفت که جریان صادرات نفت روسیه به بازار را حفظ کند.
چرا آمریکا نگران اختلال در جریان نفت ایران نبود؟
در پاسخ به این سوال باید گفت که مهمترین عامل تفاوت در سطح تولید نفت دو کشور و سهم آنها در بازار نفت است. روسیه به طور متوسط روزانه ۱۰.۵ میلیون بشکه در روز نفت‌خام تولید می‌کند. از این مقدار ۳.۷ میلیون بشکه در روز را به شکل خام صادر می‌کند و نزدیک به ۶.۵ میلیون بشکه در روز را پالایش می‌کند. در واقع سهم روسیه از بازار جهانی نفت بیش از ۱۰ درصد است.
اما ایران در بیشترین سطح روزانه ۳.۷ میلیون بشکه در روز نفت تولید می‌کرده. به دلیل مصرف بالای داخلی فرآورده چندانی برای صادرات نداشته و فقط حدود ۲.۵ میلیون بشکه صادر می‌کرده است.
سهم بسیار کمتر ایران از بازار نفت در حالی بوده که شرایط بازار نفت در زمان اعمال تحریم‌ها هم متفاوت بوده است. در زمان اعمال تحریم‌های ایران وضعیت بازار نفت عادی بود و غالب برآوردها از احتمال افت تقاضا خبر می‌دادند. در حالی که تحریم‌های روسیه با بازگشت تقاضا به بازار نفت بعد از عبور از شوک کرونا همزمان شد. در این بین تورم و ترس از رکود هم بر نگرانی‌ها افزود و در نهایت غرب را به این نتیجه رساند که حذف روسیه از بازار نفت ممکن نیست.
تحریم‌ها بر درآمدهای نفتی روسیه موثر بوده است
البته که اعمال محدودیت‌ها و تغییر جریان تجارت نفت، موجب ارزان شدن نفت این کشور و کاهش درآمدهای نفتی روسیه شده است. به گزارش بلوبرگ، آنطور که داده‌های رسمی روسیه نشان می‌دهد، درآمد مالیاتی نفت و گاز این کشور در ژانویه ۲۰۲۳ نسبت به ژانویه سال گذشته ۴۶ درصد کاهش یافته، در حالی که هزینه‌های این کشور به دلیل جنگ در اوکراین افزایش ۵۹ درصدی داشته است. از این رو وزارت دارایی روسیه کسری بودجه ۲۵ میلیارد دلاری را برای این کشور در سال ۲۰۲۳ پیش‌بینی کرده که بیشترین مقدار از ۱۹۹۸ است.
افت درآمدهای نفتی مسکو در حالی رخ داده که متوسط قیمت نفت برنت در ژانویه ۲۰۲۳ حدود ۸۴ دلار بر بشکه و تنها یک دلار کمتر از ژانویه ۲۰۲۲ بوده است. برآوردها و آمار ردیابی نفتکش‌ها نشان می‌دهد که میزان فروش نفت روسیه تغییری نداشته است. بنابراین بخش مهمی از افت درآمدها به دلیل اعمال سقف قیمتی و کاهش قیمت نفت روسیه و بخشی هم به دلیل توقف صادرات گاز به اروپا بوده، اقدامی که بر خلاف نفت جایگزینی برای آن حداقل در میان مدت وجود ندارد.
برخی برآوردها نشان می‌دهد که نفت گرید اورال روسیه که غالبا به اروپا صادر می‌شد حالا با حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد تخفیف نسبت به برنت به هند فروخته می‌شود. در واقع به دلیل تحریم‌ها روسیه مجبور شده که نفت خود را به جای اروپا به مسیرهای دورتری صادر کند، بنابراین علاوه بر تخفیف‌هایی که این کشور برای جذب مشتریان جدید در آسیا(از جمله هند) بر قیمت نفت خود اعمال کند افزایش هزینه‌های حمل و نقل هم قیمت نفت این کشور را کاهش داده است.
نفتکش‌ها بیشتر علاقمند به انتقال نفت روسیه هستند
علاوه بر اینکه نفت روسیه به دلیل ریسک کمتر تحریمی و تخفیف‌های قیمتی برای پالایشگران جذاب است، برای فعالان بازار نفتکش هم جاذبه‌های بیشتری نسبت به نفت ایران دارد. بسیاری از تجار کشتی می‌گویند شرایط تحریمی، معامله با نفت روسیه را جذاب‌تر از معامله با ایران یا سایر کشورهای تحت تحریم شدید مانند ونزوئلا کرده است. چراکه مالکان و اپراتورها تنها کافی است که اثبات کنند نفت یا فرآورده خریداری شده از روسیه در سقف قیمتی بوده است در این شرایط به راحتی می‌توانند حتی از خدمات بیمه‌ای شرکت‌های اروپایی هم استفاده کنند. در حالی که طی چهار سال اخیر هیچ یک از شرکت‌های بیمه‌ای نفتکشهای حامل نفت ایران را پوشش نداده‌اند.
از این رو است که به ادعای فایننشال تایمز، نفتکشهای «ناوگان ارواح» که تا کنون نفت ایران را حمل می‌کردند، از زمانی که محدودیت‌های غرب علیه مسکو در دسامبر تشدید شده به انتقال نفت روسیه روی آورده‌اند. طبق تحقیقات فایننشال تایمز، حداقل ۱۶ کشتی که به ایران اجازه می‌داد تحریم‌های ایالات متحده را دور بزند، در دو ماه گذشته شروع به حمل نفت خام روسیه کرده‌اند. این در حالی است که در فاصله شروع جنگ تا پیش از اعمال سقف قیمتی بر نفت روسیه (فوریه تا دسامبر ۲۰۲۲)، تنها ۹ کشتی از ناوگان ارواح به تجارت نفت روسیه راه یافته بودند.
کشتی‌های ارواح به کشتی‌هایی گفته می‌شود که مالکیت و حرکات خود را به منظور تسهیل دور زدن تحریم‌ها پنهان می‌کنند.
یکی دیگر از جذابیت‌های حمل نفت روسی نرخ‌هایی است که روسیه به آنها می‌پردازد. آنطور که فایننشال تایمز مدعی است روسیه حداقل ۵۰ درصد بالاتر از نرخ‌های عادی بازار به نفتکش‌ها می‌پردازد و این اختلاف قیمت در مواردی حتی به ۱۰۰ درصد هم می‌رسد. این موضوع باعث شده که برای مالکان نفتکش‌ها حمل نفت روسیه جذاب‌تر از نفت ایران باشد.
آنطور که در این گزارش آمده نفت روسیه جذابیت‌های دیگری هم دارد. برخلاف محموله‌های ایرانی که اغلب زمان بیشتری را در دریا می‌گذرانند تا مبدا خود را پنهان کنند،محموله‌های نفت روسیه با تاخیر قابل توجهی مواجه نمی‌شوند. پالایشگاه‌های کشورهایی مانند چین که خریدار بزرگ نفت ایران باقی مانده است، نفتکشهای نفت ایران را نیز در انتظار تخلیه گذاشته‌اند. یکی از فعالان این حوزه گفته است: «ما گاهی نفتکشهای ایرانی را دیده‌ایم که ماه‌ها منتظر مانده‌اند تا اجازه تخلیه بار بگیرند. می‌توانیم بگوییم این اتفاق برای نفتکشهای روسی تا کنون رخ نداده است و برای اپراتورها بهتر است، به‌ویژه وقتی نرخ‌های مسیرهای روسیه بسیار بالاست.»
احتمال افزایش فشارها بر صادرات نفت ایران
با این وجود ایران در ماه‌های اخیر توانسته صادرات نفت خام خود را حفظ یا حتی افزایش دهد. در واقع افزایش صادرات پنهانی نفت روسیه نتوانسته مانع از فروش نفت ایران شود. متیو رایت، تحلیلگر Kpler، یک شرکت داده و تجزیه و تحلیل در این خصوص به اف‌تی گفته است: «به نظر می‌رسد افزایش تعداد کشتی‌ها در ناوگان ارواح به جلوگیری از بسیاری از مشکلات کمک کرده است.»
با این حال ممکن است به زودی شرایط تغییر و رقابت بین ایران و روسیه در بازار نفت تشدید شود. آنطور که فایننشال تایمز می‌گوید: انتظار می‌رود که فشارها در بازارهای نفتکش در هفته‌های آینده و به دنبال اعمال سقف قیمتی بر فرآورده‌های نفتی روسیه تشدید شود. پس از اعمال ممنوعیت واردات نفت خام روسیه از طریق دریا به اتحادیه اروپا و اعمال سقف قیمتی بر نفت‌خام این کشور از ۵ دسامبر(حدود ۲ ماه پیش) روسیه مجبور شد مقدار زیادی از جریان صادرات نفت خام خود را به آسیا تغییر دهد. اکنون نیز احتمالا این کشور نیاز به ارسال گازوئیل و سایر سوخت‌ها به مسافت‌های طولانی‌تر دارد و این به معنای نیاز بیشتر به نفتکشهای ناوگان ارواح است.
تبادل نظر